هو
از عوامل توفیق در عرصۀ علم و دانش برخوردار بودن از حافظه ای در حدّ نصاب مطلوب می باشد که فی نفسه نعمت ارزشمندی محسوب می شود. داشتن حافظه ای قوی و فوق العاده برای کسانی موهبتی ذاتی و غیراکتسابی می باشد اشخاصی نظیر بدیع الزّمان کردستانی، استاد فروزانفر، دکتر شفیعی کدکنی که به تائید و تصدیق تمام کسانی که اینها را دیده اند حدّت و شدّت ذهن اینها نامعمول و شگفت انگیز بوده و هست ولی در حدّ متعارف برای عموم، می توان حافظه را در حدّ متوسط تقویت کرد که ذیلاً به اجمال به چند مورد از راهکارهای بالنده ساختن حافظه اشاره می شود:
1- انگیزه و علاقه: نوعاً آنچه علاقه بیشتری داشته باشیم زودتر و ماناتر در ذهن جای می گیرد مثلاً اسامی یا شماره تلفن کسانی را که به آنها علاقۀ بیشتری داریم زودتر حفظ و نیز دیرتر فراموش می کنیم یا کسانی که علاقۀ بیشتری داریم نقش و تصویرشان از ذهنمان زودوده نمی شود و اگر فاصله ای در دیدار و ملاقات پیش آید فراموش نمی کنیم ولی کسانی که شاید علاقۀ چندانی به آنها نداشته باشیم پس از مدّتی فاصله افتادن در دیدار از ذهنمان پاک می شوند یا موقع دیدن به ذهنمان فشار می آوریم که او را کجا دیده ایم؟ در مورد مطالب نیز اینگونه هست، موضوعاتی که مورد علاقه هستند زودتر و بهتر در ذهن جای می گیرند و مطالب و مفاهیمی را که علاقۀ چندانی به آنها نداریم دیر یاد می گیریم یا زود از یاد می بریم. بعضاً سخنی، شعری، مطلبی از زبان کسی که مورد علاقۀ ما می باشد به سهولت در ذهن جای می گیرد و برعکس. ممکن است پسر جوانی اسامی ورزشکاران یا هنرپیشه ها را که به آنها علاقه دارد به خوبی به حافظه سپارد ولی در سایر موارد چون علاقه ندارد توفیق چندانی نداشته باشد. اجمالاً اینکه علاقۀ به موضوعی یا شخصی یا... موجب سهولت در به حافظه سپردن می گردد و می توان با ایجاد و تقویت علاقه و انگیزه، یادگیری و به ذهن منتقل کردن مطلب یا متنی را تسهیل و تسریع نمود.
2- خواب و استراحت در حدّ متوسط و متعارف:
خوابیدن و استراحت در حدّ نیاز بدن نیز موجب کارآیی قوای ذهنی، و در مفهوم مخالف: بی توجهی به استراحت در درازمدّت موجب تضعیف حافظه می گردد. همچنین توجّه به خواب شبانه و پرهیز از بیداری های متوالی و مطوّل در شب نیز برای حفظ قوای مغزی مهم است کسانی که سالیان متوالی شب ها بیدار می مانند و روز استراحت می کنند نهایتاً پس از مدّتی سامانه جسمی و ذهنی آنها با ناکارآمدی مواجه می شود و تحلیل می رود. انسانهای موفق در عرصه تحقیق و پژوهش در حدّ متعارف استراحت می کنند و این موجب افزوده شدن بازدۀ کاری آنان می گردد. چندی پیش یکی از اساتید و محققین که از محفوظات بالایی برخوردار است تشریف آورده بود و شب در منزل اقامت داشت، صبح گفتم: احتمالاً صدای رفت و آمد ماشینها مانع استراحت تان شد کاش در اتاق پشتی می خوابیدید، گفت: من نوعاً موقع خواب با آرامش و به راحتی می خوابم و سر و صدا اگر شدید نباشد مانع استراحت من نمی گردد. خواب در طول روز نیز هر چند کوتاه موجب پردازش حافظه در مغز می گردد که پس از بیداری نیز ادامه پیدا می کند. برخلاف آنچه بعضاً تصوّر می شود خوابیدن وقت تلف کردن نیست بلکه بخش فعال و مهمی از زندگی است که در حدّ لازم باید جدّی گرفته شود.
3- تغذیه: استفاده از مواد غذایی مفید و مؤثر در تقویت حافظه نیز موجب کارآمدی بیشتر ذهن می گردد. مغز انسان در عین حال که 2% از وزن بدن را تشکیل می دهد 20% انرژی انسان را مصرف می کند. استفاده از موادی که دارای ویتامین B می باشند، آنتی اکسیدانها، میوه ها، مواد قندی و کربوهیدراتها در حدّ متعارف مورد نیاز مغز هستند. ذهن انسان در مواردی بیشتر از بدن از موادغذایی استفاده می کند. «احسان قائم مقامی» استاد شطرنج می گوید: در مسابقه با «کارپف» بیشتر از چهار کیلو وزن کم کردم و آنگونه که می گوید پس از بکس حرفه ای هیچ ورزشی به اندازۀ شطرنج که یک ورزش کاملاً فکری است انرژی بَر نیست یا «شوماخر» قهرمان معروف اتومبیل رانی پس از مسابقه ای حدود 11 کیلو وزن کم کرده بود که بی حال از اتومبیلش بیرون می آورند. در کنار خواب، «آب» و مواد غذایی نیز از عوامل مؤثر در تقویت حافظه و قوای ذهنی می باشند. از جمله مواد غذایی که موجب تقویت حافظه می شود می توان به غذاهای دریایی، جوانۀ گندم، عدس، میوه ها، سبزیجات و مخصوصاً ترکیب کنجد، عسل و زعفران اشاره کرد.
4- دور ساختن افکار مزاحم: از موانع کارآیی مطلوب ذهن و عوامل فراموشی یا دیر آموزی و به حافظه سپردن، آشفتگی های درونی و بیرونی و نیز غالب آمدن افکار مزاحم در ذهن و ضمیر می باشد، می بایست تا حدّ امکان از افکار بی فایده و دغدغه های بی ارزش خود را دور داشت. یک بار از استاد جعفری (ره) که محفوظات بالایی داشت علّت قوی بودن حافظه اش را پرسیدم در پاسخ گفت: یکی از مهمترین دلایل بالا بودن قابلیت های حافظۀ من این است که به دنیا و مادیات و اینها خیلی فکر نمی کنم البته واضح است که این به معنی بی خیالی و بی مسؤلیتی نیست بلکه دغدغدهای متعالی باید به گونه ای باشند که ذهن اسیر موهومات نگردد. نگرانی ها و تلاطم های روحی مانع یادگیری مطلوب و سامانمند می گردند و باید تا حدّ امکان از آنها اجتناب و احتراز داشت. موقع درگذشت دکتر محمدحسن لطفی که از فرهیختگان و دانشوران این دیار بود و عمر خود را صرف ترجمۀ آثار افلاطون یا کتابهای مرتبط با زندگی و نظرات افلاطون ساخته بود یکی از اساتید که او نیز انسان نیک نفسی است ضمن مطالبی گفت: تفاوت بزرگانی نظیر دکتر لطفی با انسانهای معمولی در این است که آنچه را دیگران خیلی جدّی می گیرند اینهانسبت به آن کم توجّه هستند و آنچه برای دیگران بی اهمیت است برای اینان مهم می باشد.
5- کار کشیدن هر چه بیشتر از ذهن: انجام ورزه های ذهنی و به کار کشیدن مغز نیز در تقویت آن و قوی تر شدن حافظه مؤثر می باشد. همانگونه که جسم با فعالیت آماده تر می گردد ذهن نیز با تمرین و به کار گرفتن قویتر می گردد. حلّ جدول، حفظ شعر، مطالعه، یادگیری زبانهای دیگر، مدیتیشن و ... موجب بالا رفتن توانشهای ذهنی و فکری می گردد. یکی از دانشوران که در اثر حادثه ای مغزش دچار آسیب شده است برای اینکه ضعیف تر نشود هر روز ساعاتی به حلّ مسائل و معادلات ریاضی در حدّ پیشرفته اختصاص می دهد تا بیش از این فکرش دچار فرسایش نگردد. هر قدر از ذهنمان بیشتر کار بکشیم به همان نسبت ذهن قویتر می گردد و هیچگاه هم نباید نگران پُر شدن مغزمان باشیم چرا که ظرفیت مغز به مراتب بیشتر از آن است که تصوّر می شود و هر قدر هم مطالعه و تحقیق داشته باشیم گوشۀ کوچکی از آن پر نمی شود. همچنین «تخیّل» به گونه ای حساب شده و جهت دار موجب تقویت حافظه می گردد برخلاف «توّهم» که به لحاظ اخلاقی، فکری و زیستی فایده ای ندارد و بلکه غالباً مضرّ است.
6- فعالیت جسمی: ورزه های جسمی و تقویت قوای بدنی نیز در کنار قوای دماغی تأثیر مثبتی در تقویت حافظه دارد. برخورداری از نشاط جسمی و دوری از بی حالی و کسالت موجب تسهیل در یادگیری می گردد. افسردگی و خمود کارآیی حافظه را نیز فرو می کاهد البته به گونه مطلق و لا بشرط نمی توان گفت که اگر جسم سالم نباشد ذهن هم ناکارآمد خواهد شد چرا که معروفترین دانشمند معاصر پرفسور «هاوکینگ» از سلامت جسمانی برخوردار نیست. ولی در حالت کلّی سلامت جسم و ذهن بر روی هم تأثیر دارندو مخصوصاً اگر جسم علیل باشد حافظه هم تمرکز لازم برای به یاد سپردن محفوظات را نخواهد داشت. استفاده از هوای آزاد، ارتباط با طبیعت، زندگی توأم با فعالیت، تنظیم بودن فشارخون و ... موجب دیرپایی حافظه می گردد.
7- استفادۀ ارزشمند و مهارت داشتن در به کار گرفتن حافظۀ تصویری: کسانی در اثر تمرین و عادت، به خوبی از حافظه تصویری خود استفاده می کنند آنچه می بینند به راحتی در ذهنشان نقش می بندد و در موارد مورد نیاز آن را تصور می کنند و در جلوی چشمشان مجسم می گردد. مثلاً یکی از دوستان که توان بالایی در حفظ شمارۀ ماشین دوستان و آشنایان دارد، می گفت: نقش اعداد را به ذهن خود منتقل می کنم و نتیجتاً فراموش نمی شود. استفادۀ از حافظۀ تصویری در حفظ قرآن مجید نیز نقش مثبت و مؤثری می تواند داشته باشد.
8- خوب گوش دادن: از دیگر مهارتهای ارزشمند که به لحاظ اخلاقی، معاشرتی و حتّی وجودی نقش مهمی در زندگی دارد «خوب گوش دادن» و با تمرکز شنیدن می باشد با تأنّی و آرامش به سخنی که مطرح می شود گوش فرا دهیم و وقتی گوشمان مطلبی را می شنود حواسمان جای دیگر نباشد. عادت به خوب گوش دادن تأثیر بسیار مثبتی در تسهیل یادگیری دارد. امروزه وسایل کمکی نظیر رادیو، ضبط و امکانات نوظهورتر مانند موبایل، mp3 ،فلش، مموری و ... نیز می توانند تأثیر مثبت مضاعفی در این زمینه داشته باشند.
9- زندگی اخلاقی و معنوی: مولّفۀ مذکور شاید به ظاهر ارتباط چندانی با موضوع نداشته باشد ولی به موقع می تواند اثر مفیدی ایفا کند. کسی که از سلامت خصلتی برخوردار و به فضایل اخلاقی آراسته باشد از خُلقیات مذموم و نکوهیده ای مانند حرص و حسد و کینه و عقده و... دور خواهد بود و اینها نیز هر کدام به نوعی ذهن را به خود مشغول و مانع تمرکز برای به حافظه سپاری می گردند. رنجش خاطر، افکار و خیالات مسموم و آلوده، هیجانات منفی و... اثر بازدارنده ای در یادگیری دارند که نباید اجازه داد بر ذهن و ضمیر غالب آیند
ذهن ما باغچه ایست/ گل در آن باید کاشت/ گر نکاری گل یاس/ علف هرز در آن می رویَد
هر اندازه افکار بالنده و خیالات مثبت نقش مؤثری دارند افکار منفی هم اثر نامطلوب خواهند داشت
آدمـی را فـربهی هست از خیـال گر خیالاتش بوَد صاحب جمال
ور خیـالاتـش نمایـد نـاخـوشی می گدازد همچو مـوم از آتشی
مثنوی معنوی، دفتر دوم، ابیات: 594-595
مولانا در بیتی بسیار عمیق و ارزشمند گوید:
فکـرت بـد نـاخـن پـر زهـردان می خـراشد در تعمّق روی جان
مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بیت: 558
امروز در مباحث روانشناسی و فیزیولوژی نیز گفته می شود که افکار و احساسات، در نروپپتایدها یا مولکولهای هیجانی ثبت و به تمام سلولهای بدن ابلاغ می شوند.
همچنین زندگی متشرعانه و خدامحورانه نیز می تواند تأثیر مثبت داشته باشد. از عوامل مؤثر در تقویت حافظه می توان به تلاوت قرآن و سحرخیزی برای نماز و عبادت و... اشاره کرد. یاد خداوند موجب آرامش و سکینۀ خاطر می گردد آنگونه که قرآن می فرماید: «الّذین امنوا و تطمئنُّ قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئنّ القلوب» (رعد، 28)
ذکـر آرد فکـر را در اهتـزاز ذکر را خورشید این افسرده ساز
مثنوی معنوی، دفتر ششم، بیت: 1476
10- روش تداعی معانی: تداعی معانی در لغت، از یک معنی به معنی دیگر پی بردن مترادف است. صورتها و مضامینی که شخص به یاد می آورد می تواند خاستگاه و نقطۀ عزیمتی برای راه گشودن به مفاهیم و موضوعات دیگر باشد تداعی نوعاً در صورتهای: شباهت، همراهی، تقابل و تضاد خود را نشان می دهد که هر کدام از اینها می تواند در لفظ یا معنی باشد. همچنین اگر مطالب جدید با مطالب گذشته ارتباط داده شوند آسانتر در ذهن تثبیت می شوند.
11- تقطیع مطلب: تقسیم کردن یک مطلب به واحدهای کوچک، موجب تسهیل در یادیگری و حفظ می گردد. اگرذهن به ربط و پیوند اجزاء قادر باشد و عادت کند ارقام، عبارات و موضوعات کوتاه ،آسانتر از مطالب طولانی حفظ می شوند و دوباره در ذهن به هم مربوط می شوند.
12- اتصال حروف اوّل کلمات:
از راههای متداول و سادۀ به یاد سپردن، متصل ساختن حروف اوّل کلمات و ایجاد واژه ای شامل حروف اول واژگان موردنظر می باشد که به راحتی در ذهن می ماند و با به یاد آوردن آن می توان کلمات موردنظر را نیز به یاد آورد. یکی از دبیران باتجربۀ شیمی با استفاده از این روش موجب سهولت در یادگیری مطالب درسی و افزایش بازده مطالعاتی دانش آموزان در آزمونها شده است که هرچند راهکار تحلیلی و محققانه ای نیست ولی موجب اخذ نتیجۀ مطلوب می گردد.
الحمدلله رب العالمین
